مرکز تحقیقات مایکوباکتریولوژی

آزمایش تشخیصی مولکولی Xpert MTB/Ultra بر روی نمونه‌های مدفوع، که تاکنون تنها برای کودکان توصیه می‌شد، اکنون ممکن است به‌عنوان یک روش مکمل برای تشخیص بیماری سل در بزرگسالان مبتلا به HIV نیز کاربرد داشته باشد. این یافته، نتیجه‌ی اصلی مطالعه‌ی Stool4TB Alliance است که به سرپرستی مؤسسه سلامت جهانی بارسلونا (ISGlobal) و با حمایت بنیاد «لا کایشا» و همکاری مراکز تحقیقاتی از کشورهای مختلف، از جمله مرکز تحقیقات سلامت منهیسا (CISM)، مرکز تحقیقاتی بورستل، دانشگاه ماکرره، بنیاد پزشکی کودکان بیلور – اسواتینی، و مؤسسه سلامت جهانی آمستردام انجام شده است.

نتایج این تحقیق در نشریه The Lancet Microbe منتشر شده و می‌تواند نمایانگر یک تغییر الگو در روش تشخیص این بیماری در این جمعیت آسیب‌پذیر باشد.

بیماری سل که عامل آن باکتری Mycobacterium tuberculosis است، در سال ۲۰۲۳ مسئول ۱.۲۵ میلیون مورد مرگ بوده که ۱۳٪ از آن‌ها مربوط به افراد مبتلا به HIV بوده است. در حال حاضر، استراتژی اصلی تشخیص سل بر پایه‌ی نمونه‌برداری از خلط ریوی است که از طریق سرفه‌ی عمیق و خروج ترشحات ریوی انجام می‌شود. سازمان جهانی بهداشت (WHO) تاکنون آزمایش‌های مولکولی بر روی خلط و نیز آزمون آنتی‌ژن ادرار (TB-LAM) را برای افراد مبتلا به HIV توصیه کرده است.
با این حال، دسترسی به این روش‌های تشخیصی در بسیاری از مناطق محدود است و این روش‌ها برای همه‌ی بیماران HIV مؤثر واقع نمی‌شوند. در واقع، بسیاری از بیماران HIV، به‌ویژه در مراحل پیشرفته بیماری، قادر به تولید خلط نیستند؛ بیش از نیمی از آن‌ها نمی‌توانند خلط کافی ارائه دهند. افزون بر این، میزان باکتری در خلط معمولاً آن‌قدر کم است که قابل شناسایی نیست.

برای پاسخ به این چالش، محققان پروژه Stool4TB (تحت حمایت مالی EDCTP) استفاده از آزمایش مولکولی Xpert MTB/RIF Ultra بر روی نمونه‌های مدفوع را پیشنهاد کردند؛ آزمونی که تاکنون برای نمونه‌های تنفسی به‌کار می‌رفت و در حال حاضر برای کودکان، به‌دلیل ناتوانی‌شان در تولید خلط، توصیه شده است.
این مطالعه بین دسامبر ۲۰۲۱ تا اوت ۲۰۲۴ در مراکز درمانی سه کشور آفریقایی — اسواتینی، موزامبیک و اوگاندا — انجام شد و ۶۷۷ فرد بالای ۱۵ سال مبتلا به HIV و مشکوک به بیماری سل را دربر گرفت. از شرکت‌کنندگان نمونه‌های خلط، ادرار، مدفوع و خون جمع‌آوری شد.

تشخیص سل در جمعیت‌های آسیب‌پذیر؛ یک چالش جدی

به گفته‌ی جورج ویلیام کاسوله، دانشجوی دکترای ISGlobal و دانشگاه بارسلونا و نویسنده اصلی مقاله:
«افراد مبتلا به HIV بیشتر در معرض ابتلا به سل ریوی قرار دارند، اما تشخیص این بیماری در آن‌ها به‌ویژه به‌دلیل حساسیت پایین آزمون‌های رایج، چالش‌برانگیز است.»
او می‌افزاید: «تنوع نمونه‌های به‌دست‌آمده در این مطالعه به ما امکان داد تا حساسیت و ویژگی (specificity) آزمون مدفوعی Ultra را با استاندارد مرجع میکروبیولوژیکی — متشکل از سه آزمون مورد تأیید WHO شامل TB-LAM در ادرار، کشت مایع، و Xpert Ultra از خلط — مقایسه کنیم.»

کارایی بالاتر در مراحل پیشرفته HIV

یافته‌های مطالعه نشان داد که آزمون مدفوعی Ultra حساسیتی معادل ۲۳.۷٪ و ویژگی ۹۴٪ دارد. در بیماران با شمارش سلول‌های CD4 کمتر از ۲۰۰ سلول در میکرولیتر، حساسیت این آزمون تا ۴۵.۵٪ افزایش یافت.
سلول‌های CD4 از اجزای کلیدی دستگاه ایمنی هستند که در اثر HIV کاهش می‌یابند، و کاهش آن‌ها خطر ابتلا به عفونت‌های فرصت‌طلبی مانند سل را افزایش می‌دهد.

دکتر آلبرتو ال. گارسیا-باستیرو، پژوهشگر ISGlobal و رئیس واحد واکسن و پاسخ ایمنی به عفونت‌ها در بیمارستان کلینیک بارسلونا، می‌گوید:
«نتایج مطالعه ما از کاربرد آزمون Stool Ultra به‌عنوان ابزار مکمل در تشخیص سل در افراد مبتلا به HIV، به‌ویژه در مراحل پیشرفته بیماری، حمایت می‌کند؛ جایی که خطر بروز سل بیشتر است.»

آزمایش مدفوع مواردی از بیماری را شناسایی کرد که با TB-LAM، Xpert Ultra بر روی خلط، یا کشت باکتریایی قابل تشخیص نبودند.
دکتر گارسیا-باستیرو تأکید می‌کند:
«در این بیماران، حساسیت آزمون‌های مرسوم به‌مراتب پایین‌تر از افراد بدون HIV است. اما در بیماران مبتلا به ایدز پیشرفته، نتایج ما نشان داد که تشخیص مولکولی در مدفوع از نظر کارایی چیزی کمتر از آزمایش‌های تنفسی ندارد. مهم‌تر از آن، این روش می‌تواند در مواردی که آزمون‌های تنفسی منفی‌اند، بیماری را تأیید کند. این یافته، برخلاف تصور رایج، نشان‌دهنده ظرفیت بالقوه نمونه مدفوع در تشخیص سل در مبتلایان به HIV است، به‌ویژه در شرایطی که دسترسی به نمونه‌های تنفسی دشوار است.»